Un "novo" río Sar e as súas implicacións

A investigación da toponimia semella por veces un puzzle no que, ao encaixar unha peza, de súpeto xorde o encaixe para outras moitas. Neste caso, ocorre cos topónimos Sar e Serantes, tal como veremos.

UN NOVO SAR

Aínda que sexa ben coñecido o río Sar, afluente do Ulla, xa citado por Pomponio Mela no século I, é moito menos o río Sar que desemboca en Esteiro (situado entre Loiba e Mañón), que é xeralmente chamado "río de Esteiro", tamén oficialmente. A antigüidade do topónimo confírmanola o  pequeno afluente que ten, o"Sarela", co antigo diminutivo -ela, que era usado para nomear os afluentes ou a parte alta dos ríos (así, o Sar de Santiago ten igualmente un afluente Sarela, e máis preto, o Sor, ten o Sorela, o Tambre o Tamarela, ou con outro sufixo, o Ulla ten o Ulloa).

RELACIÓN CO LUGAR DE SERANTES

Por outro lado, no veciño concello do Vicedo, non moi lonxe dese río está situada o lugar de "Serantes", un dos múltiplos nomes de poboación chamados Serantes. É coñecido que a terminación -antes figura en topónimos de orixe prerromana, e que varios autores afirman que estes nomes terían  relación con nomes étnicos . O interés deste lugar de "Serantes" reside no feito de estar situado na faldra da montaña, lonxe de ríos e regatos, co cal tería pouco sentido que se refirise a un inexistente río ou regato que pasase por alí, nin tampouco que teña un significado xenérico de "habitantes dos ríos, da ribeira".  Pola contra, unha vez coñecida a súa proximidade ao dito río Sar, podemos ben pensar que se refiría a "oriúndos do val do río Sar que discorre entre Loiba e Mogor (Mañón). Xa que logo, os habitantes iniciais  terían chegado ao actual Serantes hai  talvez máis de 2000 anos e provirían do val do mencionado Sar.

É probable que o outra poboación de Veiga (Ortigueira) chamada tamèn "Serantes" referiría tamén a oriúndos deste río, aínda que puido igualmente estar motivado polo apelido dun antigo posesor do lugar. 

É de clarificar que a forma medieval predominante para estes topónimos é Sarantes, e non Serantes, polo que encaixa que proveñan dunha raíz *sar-, ou tal como postulamos, directamente aludan a poboadores dos vales destes ríos Sar. No caso do Serantes do Vicedo, como indicamos, remitiría a un movemento de poboadores, da ribeira do Sar ata este lugar.

É de notar que non somos os primeiros en interpretar Serantes como xentilicio/etnónimo, pero si en desligalo dunha adscripción directa á hidronimia. Así, Boullón Agrelo interpreta Serantes como 'habitantes do río, da ribeira ou da lagoa"; é dicir, interpreta ese sar- como un hidrónimo pero non necesariamente adscrito a un río concreto -- Cf. A. Boullón, 1999. "Antroponimia medieval galega (ss. VII-XII)".

 O carácter de etnónimo parece confirmalo o seu atestamento xa desde tempos romanos:  Leite de Vasconcellos (1931)  falou da lápida de Trás-os-Montes, na antiga Gallaecia, coa inscrición  TRIDIAE MODESTI F. SEURRA TRANSM(INIENSE) 'C' SERANTE. Dado que o "C" invertido é interpretado cun significado  de "castro, poboación", a dita lápida estaría mencionando, xa que logo, un "Castro Serante", reforzando esta idea de nome étnico. Por outro lado, Gonzalo Hermo rexeita a relación destes Serantes con ese SERANTE, indicando que os da toponimia galega eran medievalmente Sarantes. Porén, semella estraña a coincidencia, e tamén pensamos que semella difícil admitir que o proceso que tivo lugar de Sarantes para Serantes non puido ter lugar, adicionalmente para alguns casos, en períodos históricos previos.

Por tanto, esta interpretación que facemos como etnónimo semella probábel. Nesta liña interpretativa, poderíamos levar a que os topónimos Barbantes referiría a "oriúndos do  val do río Barba" e, no caso de Ourantes,  "oriúndos do val do Ouro. Outro tanto ocorrería para Arantes, Barrantes, Cervantes, Cesantes.

RAÍZ ETIMOLÓXICA
É comunmente aceptado que o hidrónimo "Sar" ten a orixe na raíz indoeuropea *ser 'movemento, fluxo',  posiblemente pertencente á hidronimia antigo-europea.

Desembocadura do río Sar, no estremo leste da praia de Esteiro

O nome Serantes derivaría de *ser-anti 'fluínte, corrente'. Esta orixe élle atribuída por varios autores; hai un estudo de G. Hermo, no cal aborda a análise etimolóxica dos topónimos de base Sarand- e Serant- (Serantellos, Serantes). Cf. aquí.
Tamén Boullón Agrelo interpreta Serantes como prelatino, referido a 'habitantes do río, da ribeira ou da lagoa', mais "Sar" derívao da base celta *sar- 'auga' -- cf. A. Boullón, 1999. "Antroponimia medieval galega (ss. VII-XII)"

Teña a raíz sar- ofixe antigo-europea ou celta, a interpretación de Serantes é igualmente como nome étnico.

AGRADECEMENTO

Aproveito esta oportunidade para lle agradecer ao amigo Martín Caínzos pola información da existencia deste hidrónimo Sar, e así dar pé ao encaixe destas pezas.