domingo, 26 de xuño de 2016

Langoira e Langullo

O topónimo LANGOIRA, existente en Xove, Burela, Sarria, Pastoriza, Samos, tén orixe prerromana, posibelmente cun carácter hidronímico, e indicaría algo similar a "rego da valgada" ou "lugar da valgada".
Langoira - Petróglifo (foto de MariñaPatrimonio)

O elemento inicial  "lang-" en vez de "long-" permite rexeitar unha orixe latina. Aínda que podería derivar da raíz indoeuropea (d)longh- 'longo', donde deriva tamén o latín o adxectivo galego "longo", examinando os distintos "Langaoira" e "Langoeira", cremos que derivaría máis ben da raíz  *lengh-  'dobrarse; abanearse' (cf. p. 676, Pokorny, IEW). 
Para esa orixe apunta tamén Blanca Prósper quen, baseándose nunha alternancia -nk-/-ng-,  postula unha forma *lonka, da que procederían apelativos como o lituano lankà 'vale pequeno, depresión', o letón lanka  'pantano', ou lanca 'depresión no terreo, pantano' usado nos Alpes italianos (cf. p. 134 de B. Prosper "Lenguas y religiones prerromanas del occidente de la Península Ibérica". 2002). 
En conclusión, interpretando como derivado de *leng- (cf. p. 676, Pokorny, IEW),  seguindo a Prósper, "Longoira" significaría algo semellante a "rego da valgada" ou "lugar do valiño". 
Se analizamos a situación dos topónimos "(A) Langoira" e "Langoeira" existentes, vemos que esa interpretación de 'valgada' semella coherente: no caso da Langoira de Xove, está situado ao pé do embalse de río Covo, e por tanto nunha zona de desnivel, que estaría ao pé do río. Canto á "Langoeira" de Sarria, tamén está nunha valgada, ao pé dun desnivel importante do terreo. O mesmo acontece con "A Langoira" de Samos, tamén unha valgada do terreo.
interpretación deste topónimo encaixaría tamén para os topónimos "Longoira", que posibelmente terían mudado de "Langoira" para "Longoira" por atracción do adxectivo "longo".

Canto ao segundo elemento -oira, podería tratarse dun sufixo, ou talvez derivar da raíz prerromana *awr-, relativa a correntes de auga. Esta orixe é sostida por autores como E. Bascuas, que a asigna a topónimos como o río Ouro, antigamente documentado como Aurio

É interesante a comparación co topónimo "Val de LANGULLO" en Manzaneda (Ourense), coa presenza no topónimo de "Val de", reforzando a interpretación indicada. A forma langullo inclúe un sufixo diminutivo/despectivo (presente tamén nos topónimos "Soutullo", "Montullo", etc). Tamén atopamos  "A Langrota" en Boqueixón,  derivado de "Langarota", así como "As Langorzas" en Palas de Rei. O caso de "A Langrota", é significativo, por conter os sufixos -aro e -ota, típicos na toponimia prerromana. Tamén "O Langüello" do Pino, posiblemente a partir dun antigo *Langonell(u)m, co sufixo -on, frecuente na hidronimia prerromana, seguido do sufixo latino -ellu(m).

É importante notar que, alternativamente,  a forma lango- podería ter orixe celta, de feito están atestadas no actual Portugal as cidades de Langobriga (en Fiães) e Longobriga, co frecuente tema céltico -briga 'altura, castro' (inicialmente significaría 'altura', a partir do indoeuropeo, e por metonimia derivaría a 'altura fortificada, castro' ). En efecto, Xavier Delamarre interpreta Longobriga como incluíndo o tema céltico *longo- ‘barca’ , e Longo-brigā como 'castro das barcas'. De feito, Delamarre derívao o céltico *lango do adxectivo indoeuropeo h₁lengwh 'lixeiro, rápido'  (cf. X. Delamarre, "Longidienus, faber navalis à Ravenne, le toponyme Lombard et le thème longo- ‘navire’ en vieux celtique").

Sexa cal for, o que si é claro é a presenza humana antiga en Langoira de Xove, onde foi atopado un petróglifo reticular (cf. Mariñapatrimonio). En moitos lugares con topónimo de orixe prerromana aparecen elementos prerromanos tales como castros ou petróglifos.

domingo, 8 de maio de 2016

Collendo na Piaguda fóra dos piagos

Aínda non sendo este un artigo de toponimia, non  podíamos deixar a "piaguda" enterrada na lama. 
A piaguda, miñoca de mar, é nome común da Mariña luguesa para a Nereis diversicolorcoñecida como eficaz cebo para a robaliza e para o munxe.

O apelativo "piaguda", tan sonoro, semellaría a primeira vista relacionado con "piago", topónimo frecuente para ríos e zonas costeiras.

Un "piago" (tamén "peago", "pego"), do latín pelagus 'pozo',  é unha poza profunda de auga, xeralmente nun río. Foi definido por Piel como "sítio fundo do mar ou de um rio" (PIEL, 1945) - Nos tempos dos teares e do liño, tamén eran chamados peagos os lugares onde mergullaban o liño).


Volvendo coa piaguda,  o sufixo -uda (latín -uta) é coñecido que actúa  xerando adxectivos aumentativos, tais como "narigudo" 'con moito nariz', "bicudo 'con moito bico', peludo 'de moito pelo', e así "barbudo, forzudo, teimudo e centos doutros. 

Piaguda, "Nereis diversicolor".
Cremos plausíbel supoñer unha forma adxectival latina *pediculuta  'con moitos peíños'. 
Xa que logo, "piaguda" viría de "(miñoca) piaguda", "miñoca con moitos pés". En efecto, unha das diferenzas coa  miñoca de terra é que a piaguda tén unha forma de "cempés".

A evolución tería sido pediculuta > peeguuda > peaguda > piaguda, coa perda do -d- e -l-  intervocálicos e sonorización do -t-, seguida pola disimilación -ee- > -ea- e finalmente un peche da vogal átona inicial (igual que con peago > piago). 

Finalmente, notar a existencia dun parente etimolóxico: piollo, do latín pedicŭlus,

--
 PIEL, J., 1945. "As Águas na toponímina galego-portuguesa" in "Boletim de filologia", Tomo VIII, 1945. 



domingo, 13 de marzo de 2016

Cabos ORTEGAL e ORTABADE


(a seguir,  copia revisada dunha sección dun artigo sobre a Toponimia de Cariño, publicado o ano pasado na revista "Terras do ORTEGAL", #2)

Na procura da orixe dos topónimos, non todo é o que parece. O caso de "Ortegal" podería ser un bon exemplo. 
A etimoloxía de “Ortegal” é polo xeral derivada do latín urtica, co sufixo abundancial -ale, indicando ‘lugar onde abundan as ortigas’. Tería, por tanto, o mesmo significado que “Ortigueira”, de Urticaria, neste caso co sufixo abundancial -aria.

No entanto, podemos atopar outra interpretación igualmente plausible,  ou máis. En efecto, se reparamos na existencia do veciño cabo “Ortabade”, cremos que tanto “Ortabade” como “Ortegal” poden compartillar unha etimoloxía, a partir dun tema prerromano *ort- ou *urt-. Deste tema derivarían tamén outros topónimos como “Ortoño” (Ames), cun sufixo -oño que,  polo xeral, é ligado á toponimia de orixe prerromana.

En efecto, este tema *ort- ou *urt- foi estudado por E. Bascuas, que o asociou coa hidronimia paleoeuropea, como forma derivada da raíz indoeuropea *er- ‘moverse’, con alongamento en -t-. Desta forma derivou topónimos como o río Orza < *Ortya, afluente do Deza, así como a coruñesa praia do Orzán (BASCUAS, 2002, "Estudios de hidronimia paleoeuropea gallega":109).

Cabo Ortegal  [fotografía de Pablo Teo]
O topónimo “Ortegal” podería interpretarse como composto do comentado *ort-, seguido do recorrente tema prerromano *kal(l)- ‘rocha, rochedo’, da mesma orixe que xeralmente é atribuída a “Portugal” ("Portu Cale") e a"Callaecia",  ou incluso certos topónimos “Galiñeiro” (ver "A Moura dos Gallos"). 
Así, podemos aventurar unha interpretación para “Ortegal” como “rochedo no que bate forte a auga”, aínda que outras interpretacións sexan igualmente probables, en liña coas existentes para o mencionado topónimo “Portugal”, e que precisaría de moitas páxinas para comentalo en profundidade.

Canto a “Ortabade”, podería hipotetizarse como composto a partir do comentado *ort-, seguido da raíz indoeuropea *ap- ‘auga’ ou, alternativamente, da raíz tamén indoeuropea *aw- ‘fluír’. Ambas as dúas *ap- e *aw- abundan na hidronimia paleoeuropea. Da mesma posible orixe, Bascuas derivou o topónimo “Abedes” -afluente do Támega- como *Abĕtens, con base na citada raíz *aw-. Asemade, igual raíz postulou para “Abedela”, afluente do Limia (BASCUAS, 2002:176-177).
Tendo en conta o anterior, aventuramos interpretar “Ortabade” como “lugar onde a auga bate”. 


As dúas interpretacións indicadas, que esperamos non sexan "urticantes", obviamente, non deixan de ser unhas entre as moitas posibles interpretacións. Deixamos para outra ocasión a relación co xentilicio “Artabri”, que autores como Bascuas derivan do coincidente tema paleoeuropeo *art-, orixinado na mesma raíz indoeuropea *er- (BASCUAS, 2002:65-69).