Un "novo" río Sar e as súas implicacións

A investigación da toponimia semella por veces un puzzle no que, ao encaixar unha peza, de súpeto xorde o encaixe para outras moitas. Neste caso, ocorre cos topónimos Sar e Serantes, tal como veremos.

UN NOVO SAR

É ben coñecido o río Sar, afluente do Ulla, xa citado por Pomponio Mela no século I.

O amigo Martín Caínzos informoume da existencia dun outro hidrónimo Sar, o río Sar que desemboca en Esteiro (situado entre Loiba e Mañón). A antigüidade do topónimo confírmanola o  pequeno afluente que ten, o"Sarela", co antigo diminutivo -ela, que era usado para nomear os afluentes ou a parte alta dos ríos (así, o Sar de Santiago ten igualmente un afluente Sarela, e máis preto, o Sor, ten o Sorela, o Tambre o Tamarela, ou con outro sufixo, o Ulla ten o Ulloa).

En efecto, revisando documentación, xa Luís Monteagudo recollera a súa existencia nun artigo (cf. Luis Monteagudo, 1999. "Hidronimia gallega"). Porén, non recolle o afluente Sarela que indicamos.

O nome oficial actual é "río de Esteiro", remitindo ao esteiro (estuario) no que desemboca. É interesante ver que xa desde o século X aparece como Río de Esteiro (cf. X. L. González, "Anotacións sobre algúns topónimos na Colección diplomática ..". Xa que logo, os dous nomes levan convivindo máis de dez séculos.

RELACIÓN CO LUGAR DE SERANTES

Por outro lado, no veciño concello do Vicedo, non moi lonxe dese río está situada o lugar de "Serantes", un dos múltiplos nomes de poboación chamados Serantes. É coñecido que a terminación -antes figura en topónimos de orixe prerromana, e que varios autores afirman que estes nomes terían  relación con nomes étnicos . O interés deste lugar de "Serantes" reside no feito de estar situado na faldra da montaña, lonxe de ríos e regatos, co cal tería pouco sentido que se refirise a un inexistente río ou regato que pasase por alí, nin tampouco que teña un significado xenérico de "habitantes dos ríos, da ribeira".  Pola contra, unha vez coñecida a súa proximidade ao dito río Sar, podemos ben pensar que se refiría a "oriúndos do val do río Sar que discorre entre Loiba e Mogor (Mañón). Xa que logo, os habitantes iniciais  terían chegado ao actual Serantes hai  talvez máis de 2000 anos e provirían do val do mencionado Sar.

É de clarificar que a forma medieval predominante para estes topónimos é Sarantes, e non Serantes, polo que encaixa que proveñan dunha raíz *sar- e,  como postulamos, directamente aludan a poboadores dos vales destes ríos Sar. No caso de Serantes do Vicedo, como indicamos, remitiría a un movemento de poboadores, da ribeira do Sar ata este lugar. Igual referencia a oriúndos deste río puido ter a poboación de Serantes (Veiga, Ortigueira), aínda que puido provir do apelido dun antigo posesor do lugar. 

 O carácter de etnónimo parece confirmalo o seu atestamento xa desde tempos romanos:  Leite de Vasconcellos (1931)  falou da lápida de Trás-os-Montes, na antiga Gallaecia, coa inscrición 

 TRIDIAE MODESTI F. SEURRA TRANSM(INIENSE) 'C' SERANTE. 

Dado que o "C" invertido é interpretado cun significado  de "castro, poboación", a dita lápida estaría mencionando, xa que logo, un "Castro Serante", reforzando esta idea de nome étnico. 

Similarmente, Boullón Agrelo interpreta Serantes como xentilicio/etnónimo, referido a 'habitantes do río, da ribeira ou da lagoa'; ou sexa, sen remitir a un río concreto (cf. A. Boullón, 1999. "Antroponimia medieval galega (ss. VII-XII)").

Por tanto, esta interpretación que facemos como etnónimo semella probábel. Nesta liña interpretativa, poderíamos levar a que os topónimos Barbantes referiría a "oriúndos do  val do río Barba" e, no caso de Ourantes,  "oriúndos do val do Ouro. Outro tanto ocorrería para Arantes, Barrantes, Cervantes, Cesantes.

Por outro lado, Gonzalo Hermo rexeitou a relación destes Serantes con ese antigo SERANTE, da lápida de Trás-os-Montes, indicando que os da toponimia galega figuran como Sarantes na Idade Media. Porén,  semella difícil desligalos e admitir que a vacilación de Sarantes <> Serantes non puido acontecer similarmente en períodos históricos previos.

RAÍZ ETIMOLÓXICA
É comunmente aceptado que o hidrónimo Sar ten a orixe na raíz indoeuropea *ser 'movemento, fluxo',  posibelmente pertencente á hidronimia antigo-europea.

Desembocadura do río Sar, no estremo leste da praia de Esteiro

Xa que logo, Serantes derivaría de *ser-anti 'fluínte, corrente'. Esta orixe élle atribuída por varios autores; hai un estudo de G. Hermo, no cal aborda a análise etimolóxica dos topónimos de base Sarand- e Serant- (Serantellos, Serantes). Cf. aquí.
Tamén Boullón Agrelo interpreta Serantes como prelatino, referido a 'habitantes do río, da ribeira ou da lagoa', mais "Sar" derívao da base celta *sar- 'auga' -- cf. A. Boullón, 1999. "Antroponimia medieval galega (ss. VII-XII)"

Teña a raíz sar- orixe antigo-europea ou celta, non muda a interpretación de Serantes como nome étnico.

O Gregorio e mais A Gorgoria

Atopamos o topónimo "A Gorgoria" en San Román (O Vicedo) e mais en Foz. Hai cadanseu "O Gregorio", na Insua (Ortigueira), nas Somozas e en Riós. Todos os anteriores poderíamos interpretalos como referencias a antigos propietarios de dito nome e, sen atestamento histórico que probe o contrario, é imposible de rexeitar tal interpretación.
Porén, semellan ter unha frecuencia excesivamente alta tantos Gregorio e Gorgoria".

Por outra banda, é interesante reparamos na existencia dunha ducia de "A Gorga", así como "As Gorgas", e os correspondentes diminutivos "A Gorguiña" e "A Gorgua". Tamén atopamos formas abundanciais en "A Gorgosa" e "O Gorgal", coas variantes "O Guergal". Atópase tamén un Gargacido en Cariño, probablemente deturpación de Gorgacido.

Logo, que é gorga? os dicionarios de galego referen por "gorga" o nome de varias plantas, entre elas a tamén chamada "barbas de raposo", polo que poderíamos relacionar gorga e gorgal con ditas planta. Pero de aí non derivaría "gorgoria".
Felizmente, Sarmiento deunos unha pista no século XVIII co rexistro da acepción "gorgo" como  hidrónimo ("... es gorgo en gallego un remanso de agua, sitio propio para que a él vayan a desovar las salmonas").
Esta acepción recollida por Sarmiento parece guiarnos por bon camiño interpretativo se asociamos "Gorgoira" cos hidrónimos rematados en -oira, tales como "Viloira", "Fontoira" e certamente "As Oiras" (Alfoz). En efecto, E. Bascuas analizou este topónimo As Oiras dentro da serie de hidrónimos derivados da raíz *awer- 'fluír', relativa a correntes de auga (cf. pp. 178-179 de E. Bascuas "Novos estudos de hidronimia paleoeuropea galega", 2014). 

Volvendo ao tema "gorg-" que atopamos nos mencionados topónimos, estaría relacionado cos apelativos do latín tardío gurga 'pantano' e gurgulione 'borbollón' O apelativo "gorgollón" está rexistrado nos dicionarios galegos como 'chorro de auga que brota con forza e ruído, chapuzón'. Proviría do tema antigo-europeo *gur-g-, do cal tamén deriva "gorgullo", "gorga", etc, tema formado a partir da raíz indoeuropea *gwer- "tragar" (cf. p. 326-341, E. Bascuas, "Estudios de hidronimia paleoeuropea gallega"). 

Hai outro dato importante que reforza a anterior interpretación de "gorg-": sendo ben coñecida a oscilación entre as vogais o/a na hidronimia paleoeuropea, poderíamos esperar tamén a existencia de "garga". En efecto: atopamos máis dunha ducia de topónimos "A Garga" en Galiza, moitos deles claros hidrónimos como "Ponte da Garga", Rego da Garga ou Muíño da Garga. Tamén atopamos "gargacido", o abundancial de "garga" en Cariño. Igualmente relacionado é o hidrónimo "Fonte do Gargalón", presente en tres lugares da provincia de Ourense, así como "A Cavaxe do Gargalón", que semella un tautónimo e designa unha valgada. O apelativo galego "gargalo" 'pescozo' tería a mesma orixe, así como "garguelo" 'terreo máis ben de rocha descuberta e en pendente'. E mesmo o apelativo hispano "garganta", que Corominas postula como de orixe onomatopeica, mais que Bascuas inclúe, certamente, neste conxunto (cf. p. 330 do mesmo libro), indicando a orixe no indoeuropeo *gwrg-nt- que Pokorny asigna para o antigo irlandés bragae 'pescozo'.

En resumo do anterior, o topónimo Gorgoira sería un composto do antedito tema hidronímico gorg-/garg- co tamén comentado tema hidronímico "oira".
Entre outros topónimos relacionados atopamos "O Gargacido" (Cariño"), outra variante de abundancial de "garga", e igualmente os topónimos Gargallón e Gargalán. Tamén atopamos múltiplas A Gurgulla, Fonte Gurgullón, Os Gurgullos, simplemente variantes na escrita.

Por outra banda, deixamos de lado a planta "gorga" (herba do raposo), pero tamén tería a mesma orixe etimolóxica, tal como explica Bascuas (cf. p. 336 do mesmo libro). Igualmente o apelativo "gorgón" 'salmón pequeno', ten a mesma orixe e supoñemos que orixinada pola presenza deste peixe nas fervenzas, bulindo con elas. Moitos outros do léxico común como "gorgorexar/gorgolexar" teñen igual orixe.

--------
Nota 0: sendo de orixe paleouropea, a súa extensión vai moito alén da xeografía galega, así atopamos por exemplo un río Gorgos en Alacante.

Nota 1: Cremos que os topónimos "A Gorxa", "A Gorxiña", "O Gorxal" derivarían directamente do apelativo "gorxa" que, en última instancia, deriva do latín gurges 'remuíño', e este á súa vez tamén da mesma raíz indoeuropea *gwer-. 

Nota 2: o topónimo Górgola tamén semella relacionado.