A Gatariza ou A Cateriza ?

 A Gatariza é unha poboación da freguesía das Negradas (O Vicedo). A súa interpretación etimolóxica presenta complexidades que invitan a superar as explicacións máis directas.

A interpretación semántica tradicional

A hipótese tradicional deste topónimo ten sido a de "lugar onde se xuntan os gatos" (ben o gato montés, ben a garduña). Esta interpretación foi defendida, por exemplo, por Elixio Rivas Quintas (cf. E. Rivas, 2007. "Natureza, Toponimia e fala").

En efecto, a análise morfolóxca permitiría interpretar o topónimo como presentando o sufixo -iza, do lat. -icea, co infixo -r- con valor conectivo. Trataríase dun mecanismo derivativo ben presente na toponimia,  como Abellariza, Cabalariza, Cabreiriza, Vacariza, Ovellariza, Cocheriza, Porcariza ('cortello'), ou Rateriza ('abundancia de bichos'). Tamén Villariza e Villarizas deben provir de Abellariza ('colmeal').

Obxeccións á interpretación zoomórfica

No entanto, esta lectura presenta dificultades estruturais:

* Singularidade tipolóxica: Gatariza constitúe un unicum dentro da toponimia galega, sen paralelos documentados noutras áreas do dominio lingüístico.

* Diverxencia fonética: a forma viva na fala é Cateriza, non Ghatariza. Nunha zona de gheada esperariamos esta última realización se o étimo fose efectivamente Gatariza.

* Inadecuación referencial: o espazo xeográfico designado non presenta as características orográficas nin ecolóxicas dun hábitat natural propicio para gatos feros ou garduñas.

Estes problemas convidan a explorar vías interpretativas alternativas.

A hipótese de nome de posesor

Unha explicación máis consistente semella ligar o topónimo coas formacións toponímicas construídas a partir de antropónimos xermánicos rematados en -ricus (< protoxermánico rīkz 'rei, señor').

Estes antropónimos aaparecen sistematicamente na documentación notarial altomedieval cunha forma xenitiva latina en -rici para expresar a posesión da uilla (unidade de explotación agrícola). Este mecanismo derivativo deu lugar a formacións toponímicas en -iz , moi frecuentes na toponimia galega. Así, a modo de exemplo, o Nomenclátor rexistra Gomariz (< Gomarici), Beariz (< Viarici), Baldriz (< Balderici), Xavariz (< Sauarici), Gondriz, Gundriz (< Gunderici), Guitiriz (< Uitterici), Xerdiz (< Seserici).

Ademais da evolución anterior, dáse unha solución alternativa -ice > iça > iza, atestado para o topónimo A Covariza (Friol): Nicandro Ares atopouno documentado no ano 1019, como villa Queirici (xenitivo de Quedericus):

     "in valle Nallare, villa Queirici" (TSO 1 115)

A esta solución alternativa pertencerían unha serie de paralelos estruturais presentes na toponimia galega: Gomariza (< Gomarici), Beariza (< Viarici), Baldariza (< Balderici), A Esmorisa (< Ermorici),  Xabariza (< Sauarici). 

A esta serie poderían pertencer tamén  unhas terras A Sariza (Viana do Bolo) poden esconder un Ansariza, así como outros casos nos que se debe tratar dun plural secundario: As Carizas (Dumbría) debe esconder unha falsa segmentación de Ascarizas (< Ascarici) a partir dun Ascariza. Do mesmo modo, As Xarizas (Santiso) < Axariza < Anxariza < Ansarici, e As Parizas (Fene) de Espariza (< Esparici), ou As Gorizas (Ribadeo) dun Goiriza (< Goderici). 

Tamén debe ser o caso de Artariza (<*Artarice < Artarici xenitivo de Artaricus, do  proto-xermánico *Hardarīkaz) en Lourenzá.

Máis dúbidas ofrece Gandariza, que debe tratarse do sufixo -iza < -icea, e por tanto remitir a unha "terra gandariza" 'con características de gándara', máis que de Gunderici. Igualmente Chafarizas debe tratarse do plural de chafariza 'fonte' máis do que provir de Sauarici.

Interpretación para A Gatariza

Seguindo este modelo interpretativo, A Gatariza, ou máis ben a forma común na fala "A Cateriza", remontaría a unha base altomedieval Guetirice ou Quetirice, a partir dunha primitiva uilla Uittirici; ou sexa, "a granxa de Uittericus".

O antropónimo xermánico Uittericus integra ben na onomástica persoal da época e explica topónimos análogos como Guitiriz ou o portugués Quetriz (distrito de Viseu) u Betrigo (Viveiro). 

Na evolución fonética -rice > riça puido estar presente a ultracorrección do topónimo fronte ao fenómeno da relaxación da terminación vogálica (moi frecuente na toponimia, cf. e.g. Edrada < Edrade, *Casateita > Casateite,..). Deste modo, a evolución sería Quitirice> Queterice > Queteriza > Catariza > A Catariza.

Poderíamos pensar nunha explicación alternativa, a partir dunha formación moi común na toponimia galega, consistente no paso a unha forma feminina para adxectivar as terras dunha persoa. Así As Martizas ← "As terras de Martiz". Deste modo, A Cateriza ← *A terra de Quitiriz. Porén, o apelido Quitiriz ou similar non está presente, nin hai ningún topónimo Quitiriz ou similar na zona que puidese dar lugar a un alcume detoponímico, polo que esta alternativa semella descartábel.

Consideracións complementarias

Cómpre sinalar que o sufixo -iza adquire por veces valor abundancial aplicado a fitónimos: Aviariza, Nabariza, Fabariza, Pomariza, Trigariza, Salgueiriza, Ameneiriza, Silveiriza, Hortariza, Pastoriza. Porén, resulta improbábel que Gatariza aluda a unha hipotética abundancia de "herba gateira" (Nepeta cataria) ou valeriana.

Cabo

A análise da Gatariza ilustra como a reinterpretación semántica popular pode enmascarar orixes etimolóxicas complexas. O que aparenta ser un sinxelo topónimo zoomórfico revela, após unha análise polo miúdo, unha posíbel orixe antroponímica ligada á organización territorial altomedieval. 

É igualmente significativo o influxo que un escriba puido ter á hora de fixar a forma estándar dun topónimo.