1.
Introdución
O apelido Basanta, común na Mariña luguesa, deu orixe a varios topónimos e microtopónimos, mentres que Basante, menos frecuente, parece estar relacionado.
A súa análise detallada, ata agora escasa, pode ser de interese toponomástico debido ás súas peculiares características formais.
2.
Os topónimos Basanta(s)
e Basante(s)
Na toponimia galega rexístranse uns 20 Basanta(s) e 5
Basante(s), a gran maioría microtopónimos, mais tamén hai dúas poboacións:
·
Basante (Magalofes, Fene, A Co)
·
A Basanta (A Pedra, Cariño, A Co)
3.
Análise xeográfica
e semántica
Os topónimos Basanta e Basante non seguen patróns asociados a elementos da paisaxe ou restos arqueolóxicos.
A metade dos microtopónimos inclúe a forma "de/do Basanta/e", o que apunta a unha posible referencia ao apelido dun posesor. Ademais, os termos "basanta" e "basante", así como as variantes "vasanta" e "vasante", non aparecen rexistrados en dicionarios galegos nin portugueses.
4.
Distribución
dos apelidos Basanta e Basante
O apelido Basanta está
distribuído maiormente polo norte da provincia de Lugo, en particular na Mariña
e nas comarcas veciñas. Os datos do CAG apuntan claramente a que o foco do
apelido estivo no concello de Cervo.
Por outro lado, o apelido
Basante ten unha distribución escasa, tanto en Galiza como fóra. Apenas aparece
no concello Rois (A Co), así como no veciño de Brión (CAG).
Os datos do INE,
confirman que a maior frecuencia do apelido Basanta dáse na prov. de Lugo.
Tamén están atestados como Vasanta e Vasante, respectivamente. É de notar
ademais a existencia dos apelidos Basantas e Basantes, que
deben ter a mesma orixe, aínda que son moi infrecuentes e non están rexistrados no CAG.
5.
Rexistros
documentais
Non atopamos ningún atestamento
medieval de ningún dos topónimos.
Como apelido, aparece rexistrado
Basanta no séc. XIII:
[...] filia que fui de Petro Basanta et Vrraca Furtuniz, [...] a. 1240
Tbo. de Lourenzá (CODOLGA)
En 1398 aparece novamente
o apelido Basanta nun aforamento na freguesía de Santo Adrao
de Lourenzá (cf. PARES).
Xa no século XV, aparece
Fernando Basanta (por veces como Fernando Vasanta).
[...] Vaasco Afonso, Fernan
Vasanta, coengos [...] a. 1425 (CODOLGA)
[...] domno Fernando Basanta , archidiacono de Abiancis [...] a. 1458
(CODOLGA)
No caso do apelido
Basante, este non aparece ata o séc. XV, en Pontevedra:
[...] Gonçalvo de Meira, carniçeiro, e Juan Basante, carpinteiro.
[...] a. 1433 (GMH)
6.
Interpretacións
dos topónimos Basanta e Basante
Existen varias teorías sobre o orixe do apelido Basanta, aínda que sen moito apoio factual.
Coromines (1999) suxire que o apelido provén do País Vasco ou Navarra, aínda que con reservas, xa que non se atopa rexistrado por Mitxelena (1973). No entanto, esta hipótese non se axusta aos atestamentos dos séculos XIII e XIV, todos documentados en Galicia.
Tamén podemos
descartar que a orixe fose nun Basante formado a partir dalgún nome de posesor,
xa que Basanta, e non Basante, foi a forma orixinaria, tal como se comproba cos atestamentos antigos indicados. Basanta é, ademais, a forma maioritaria.
Considerando
os datos das seccións anteriores, así como outros datos xeográficos que
comentaremos de seguido, pensamos que
o máis probábel é que Basanta e Basante teñan a orixe en “Aguas Santas”, que evolucionaría para
*Abasantas e de aí con deglutinación para Basanta.
En efecto, o paso Augas
Santas > *Abasantas sería análogo aos ben atestados de Santa Oalla >
Santa Balla ou San Ioane > Seivane. Outro exemplo na toponimia é o de Malvas (Tui,
Po), documentado nas diferentes fases
evolutivas: como Malones, Maloes ou Malloas .
Tamén na antroponimia de orixe xermánica atopamos varios exemplos: Geloira > Elvira, Aloytus > Alvito, etc. Igualmente aconteceu en voces como audire > *auire > ouvir, ou caule > couve.
Xa desde *Abasantas, a deglutinación en "A Basanta" é caso análogo ao que aconteceu con Agrela > A Grela ou Ogrobe > O Grove, unha reinterpretación como artigo. O paso á forma en singular é tamén común para regularizar co artigo. Para o
caso de Basante, a súa evolución a partir de Basanta tamén é explicábel
facilmente, por influxo do frecuente sufixo -ante(s).
Esta hipótese tamén encaixa do punto de vista xeográfico: segundo os datos do CAG, todo apunta a que o apelido Basanta tería orixe no concello de Cervo (Lu), que é onde se atopa o lugar d’As Augas Santas, na freg. de Rúa. Pola súa parte, Basante ten pouca frecuencia para definir unha orixe clara no CAG, pero encaixaría que fose en Augasantas, no concello de Rois (A Co), un dos dous concellos nos que ten presenza ese apelido.
7.
Conclusións
O estudo mostra que o apelido
Basanta debe aludir a oriúndos do lugar das Augas Santas (freg. de Rúa, Cervo,
Lu), e que o apelido Basante debeu derivar de Basanta, quer do mesmo ou talvez do
lugar de Augasantas (Rois, A Co).
Canto á orixe dos
topónimos, remiten ao apelido do posesor do
lugar.
Este estudo mostra tamén as trazas máis conservadoras que teñen os apelidos fronte á toponimia, dado o
seu carácter hereditario; neste caso, chegou ata o punto de
se volver opaco o apelido.
Por outro lado, non queda
claro se a evolución Aguas Santas > Basanta se deu soamente no apelido ou se
tamén aconteceu para o topónimo, e o lugar se chamou Basanta, pero non quedou rexistrado. Talvez a ligazón
destes lugares Augas Santas co culto, e por tanto coa Igrexa e os rexistros
escritos, influíu no mantemento da forma orixinaria Augas Santas, que se
acabaría impondo á solución máis evolucionada “Basanta”.
--------------- ------------------ ------------------ -----------------
(nota: este artigo é un resumo do artigo publicado en Academia)
Por sorte, quedou documentado no chamado Real de Leigos do Catastro de Ensenada para Rio Barba (anos1762-1764), onde se rexistran polo menos tres casas no lugar das Pigueiras (cf. PARES):
